پایان یکه تازی و سرکشی آزادخان افغان و تثبیت قدرت و تاسیس سلسله زندیه در خشت

به قلم: مجتبی بهادری

آزاد خان از اهالی کابل بود و پس از تصرف کابل به دست نادرشاه به خدمت نادر درآمد و بعدها به خاطر رشادتها و دلاوریش لقب خانی را از ابراهیم خان برادرزاده نادر گرفت. بعد از قتل نادر، کشور دچار هرج و مرج بسیار گشته و هر سردار و دلاوری ادعای پادشاهی داشت. از جمله سرداران مدعی سلطنت کریم خان لک و آزاد خان افغان بود. پس از شکست ابراهیم خان از شاهرخ شاه، آزاد خان ارومیه را متصرف شده و خودسرانه به حکومت آذربایجان رسید و خود را حاکم آنجا خواند.

در هنگامه اختلافاتی که بین کریم خان و علی مردان خان بود، آزاد خان به کمک علی مردان خان شتافت ولی بعدها پشیمان شده و به کریم خان پیغام فرستاد که قصد جنگ با وی را ندارد. کریم خان به آزاد خان پیام فرستاد که شخصا باید به حضورش برسد و ابراز ندامت کرده و از وی عذرخواهی کند. آزاد خان این کار را ننگ می دانست در نتیجه جنگی بین آن دو رخ داد که منجر یه شکست کریم خان شد.

کریم خان به کمازان فرار کرد، لشکریانش را در کمازان گذاشت و خود برای جمع آوری سپاه به همراه برادرش اسکندرخان به اصفهان رفت، حاکم اصفهان نیز به خدمت آزاد خان درآمده بود و از فرمان او اطاعت می کرد. آزاد خان نیز از فرصت به دست آمده استفاده کرد و به کمازان حمله کرد و مادر کریم خان و سایر سرداران و بزرگان سپاه او را اسیر و تمامی جواهراتی که به همراه داشتند را ضبط کردند. آزاد خان که مغرور و پر ادعا بود به سمت اصفهان رفته و قصد داشت کار کریم خان را تمام و او را بکشد. بلافاصله کریم خان از این قضیه مطلع و به سمت شیراز فرار کرد.

آزاد خان در سال ۱۱۶۶ اصفهان را تصرف و در پی آن غارت و خود را رسما حاکم ایران نامید. آزاد خان اسرا از جمله سرداران و مادر کریم خان را به پسر عموی خود علم خان سپرد تا به ارومیه ببرد. اسرا در بین راه به نگهبانان حمله کرده و به همراه جواهرات ضبط شده به بروجرد فرار کردند. کریم خان در این مدت تنها با ششصد سوار در حدفاصل شهرهای اصفهان و شیراز به صورت نامنظم به آزاد خان و لشکریانش حمله می کرد تا هم آنها را به نوعی سرگرم کرده و هم فکر چاره جویی باشد. پس از شنیدن خبر فرار اسرا از دست آزاد خان بلافاصله به بروجرد رفت و به آنها پیوست. آزاد خان نیز در پی تعقیب آنها به بروجرد رفت و سایه به سایه کریم خان را تعقیب می کرد. کریم خان و آزاد خان در سیلاخور بروجرد به هم رسیدند باز هم کریم خان برای بار دوم طعم شکست را از آزاد خان را چشید.

آزاد خان مست از پیروزی های مکرر و پس از آن که توانسته بود موقعیت خود را تثبیت نماید پیک های پیروزی خود را به شهرهای ایران از جمله شهرهای عراق فرستاد و خود را پادشاه ایران نامید و از جانب خود برای آنها حاکم و والی تعیین کرد. کریم خان که مکررا از آزاد خان شکست خورده بود مجددا در روستاهای نزدیک اصفهان به مدت دو ماه دست به حمله های چریکی می زد و توانست قمشه را تصرف نماید.

پس از ترور نافرجام آزاد خان توسط اسکندرخان که اشتباها به علت عدم شناخت آزاد خان شخص دیگری را طی یک نقشه ای حساب شده به قتل رسانده بود آزاد خان مجددا برای بار سوم کریم خان را شکست داد و کریم خان از روی ناچاری به خرم آباد فرار کرد و از آنجا به سمت جنوب ایران حرکت کرد و قصد داشت از راه بندر بوشهر برای همیشه ایران را ترک کرده و در آنجا سکونت نماید.

کریم خان در کازرون بود که از حرکت آزاد خان مطلع شد، ناگزیر کازرون را ترک کرد و پس از عبور از روستاهای کمارج، رودک، چروم و جعفرجن به دشت خشت رسید و در آنجا آوازه دلاوری و جنگاوری رستم سلطان خشتی و تفنگ چیان خشتی را شنید. کریم خان که پس از سه شکست متوالی از آزاد خان به کلی ناامید و سرافکنده بود با رستم سلطان مشورت نمود. رستم سلطان به او اطمینان داد با توجه به شناختی که از غیرت تفنگچیان خشتی سراغ دارد و همچنین اشرافیت کامل بر موقعیت جغرافیایی و کوهستان های اطرف خشت خواهند توانست آزاد خان را شکست دهند.

بیشتر بخوانید:

خشت در زمان شاپور دوم شاهنشاه بزرگ ساسانی

رستم سلطان خشتی کلیه مخارج و ملزومات جنگ را نیز خود متقبل شد، وی که چهار هزار تفنگ چی ماهراز بلوک خشت و کمارج و اهالی دشتی ودشتستان و تنگستان جمع آوری و مهیای نبرد کرده بود خود را در اختیار کریم خان گذاشت.در روز موعود رستم سلطان به تیراندازان خود دستور داد تا در گذرگاه راه را به صورت کامل بر آزاد خان بسته و پس از آن که همه سربازان آزاد خان به تیررس رسیدند بر آنها حمله کنند. آزاد خان در دره ای که اکنون به نام دره آزادخانی معروف می باشد (نزدیک کتل رودک) غافگیر شد و بارانی از تیر بر سر آنها باریدن گرفت. اما چون خود آزاد خان هنوز به طور کامل به کف دره نرسیده بود با به جای گذاشتن کلیه تجهیزات جنگی خود از میدان نبرد به طرف اصفهان فرار کرد.

کریم خان در آن روز ناباورانه پیروزی خود و شکست آزاد خان پر قدرت و مدعی پادشاهی را نظاره کرد. کریم خان بلافاصله پس از پیروزی بر آزاد خان به شیراز رفت و شهررا به تصرف خود درآورد. هنگام تصرف شهر، شیخ علی خان با گرز خود صالح خان بیات را که حاکم شیراز بود به قتل رسانید و کریم خان توانست آبروی رفته خود را به همت رستم سلطان خشتی و تفنگ چیانش در جنگ معروف «خشت» در سال ۱۱۳۳ هجری شمسی برابر با ۱۷۵۴ میلادی (۲۷۱ سال پیش) به دست آورده و برای همیشه دست آزاد خان افغان را از خاک ایران کوتاه و خود سلسله خوشنام زندیه را تاسیس نماید.

منابع:
– تاریخ ایران سرجان ملکم
– فارسنامه ناصری
– عقاب کمازان
– مجمل التواریخ
– کریم خان و زمان او