قلعه خورموج اثر تاریخی منحصر بفرد در خطه جنوب +تصاویر
قلعه خورموج یکی از جاهای دیدنی جذاب در شهرستان خورموج است. خورموج یکی از شهرهای استان بوشهر است که در فاصله ۹۰ کیلومتری شهر بوشهر واقع شده است.
اردشیر صالح احمدی راد، نوه جمال خان دشتی طی گفت و گویی با خبرنگار پایگاه خبری پرتو جنوب درخصوص قلعه خورموج گفت: این قلعه متعلق به جمال خان دشتی، فرزند حیدر خان دشتی بوده است.
جمال خان یکی از حکمرانان مقتدر و توانمند جنوب ایران به هنگام جنگ جهانی اول بود که به خاطر فتوحاتش در جریان اخراج خاندان آل خلیفه از بندر لنگه و احیای حاکمیت قدرت مرکزی ایران به این بندر، لقب «امیرپنج» گرفت.
قلعه خورموج یکی از باشکوه‌ترین نمونه‌های معماری دوره قاجار به شمار می‌رود، اما سبک معماری این قلعه همانند بناهای دوره سلجوقی و دوره ساسانی است. تزئینات این قلعه بدیع و منحصر بفرد بوده و طاق‌‌نما و گچبری‌ها زیبایی دوچندانی به دیوارها و درون این قلعه بخشیده اند. این قلعه زیبا در سال ۱۳۷۹ در لیست آثار ملی ایران ثبت گردیده است.
این قلعه یکی از آثار منحصر به فرد و جذاب تاریخی در خطه جنوبی کشور است که با معماری زیبای خود گردشگران زیادی را به سوی خود جذب می‌کند.
زمان ساخت این قلعه حدودا به ۱۵۰ سال قبل برمی‌گردد؛ شخصی به نام محمدخان دشتی، حاکم وقت این منطقه دستور ساخت این قلعه را صادر کرده است. قلعه زیبای خورموج با ۴ برج گلی و دیوارهایی به بلندای ۱۰ تا ۱۲ متر است.
محمدخان دشتی حدودا ۲۰ سال در این قلعه حکومت کرده و سپس جمال خان دشتی در قسمت جنوب غربی آن قلعه گچی زیبا بنا کرده است.
در اواسط دوره پهلوی اول نیز این قلعه به تصرف ارتش درآمد و بعد از تخریب این ساختمان، تنها برج جمال خان باقی مانده است. در آن دوران، قلعه خورموج به عنوان بلندترین بنای شهر خورموج به شمار می‌رفت و از بالای آن همه نقاط شهر قابل تماشا بود.
قلعه خورموج ترکیبی از سبک معماری دوران گذشته است. در ساخت این قلعه از سبک قلعه‌سازی دوره ساسانی الهام گرفته شده و برای تزئین دیوارها و اتاق‌ها نیز از طاق‌‌نما و گچبری استفاده شده است. برای ساخت این قلعه از معماران شیرازی و اصفهانی دعوت به عمل آمده و بخش‌هایی مانند قراول خانه و مهمانخانه‌ای به سبک معماری ایتالیایی و صفوی ساخته شده‌اند.
قلعه کنونی خورموج دارای سه طبقه و یک زیرزمین است. در زیرزمین این بنا سقف به شکل گنبد و دارای تقارن زیبایی است، البته این تقارن در طبقات دیگر نیز حفظ شده و در سقف طبقه اول نقش و نگارهایی به آن اضافه شده است. در قسمت گوشواره و شاه نشین نیز از سبک سلجوقی استفاده شده است، طوری که با ورود به این قلعه و تماشای دیوارهای آن احساس خواهید کرد این بنا دارای عمری ۱۰۰۰ ساله است.
با توجه به اینکه، این قلعه در طول سال‌ها دچار تغییرات زیادی شده است و در ابتدا این قلعه شامل قسمت‌های اندرونی، بیرونی، چهار برج، عمارت مرکزی، قراول خانه و اصطبل بود که یک بخش به نام قلعه محمدخان دشتی و بخش دیگر به نام قلعه جمال خان شهرت داشت. درب اول بزرگ و از جنس چوب درختان جنگلی بوده که به آن هشتی می گفتند، همچنین این درب محل ورود ماشین و سوارکاران بوده است.
درب دیگر نیز اندازه کوچکی داشته و برای رفت‌و‌آمد افراد پیاده مناسب بوده است که به آن نیز چیله می‌‌گفتند. همچنین چشمه آب روانی از کنار در جنوبی قلعه عبور می‌کرده است و همین چشمه سبب ساخت حمام در این قسمت شده است. قلعه کنونی نیز شامل یک برج سه طبقه و یک زیرزمین است. برای ورود و خروج به این قلعه دو درب وجود داشته است.
در حال حاضر یکی از طبقات این قلعه به موزه تبدیل شده و بازدید کنندگان علاوه بر زیبایی های این برج منحصر بفرد، می توانند از موزه نیز بازدید نمایند.
با اینکه قلعه خورموج در زمان گذشته وسیع بوده اما در طی سال‌های گذشته قسمت‌های زیادی از آن نابود شده و امروزه فقط یکی از برج‌های مربوط به این قلعه زیبا باقی مانده است. متاسفانه بخش اعظمی از این مجموعه تاریخی تخریب و ساختمان های جدید جایگزین آن شده است که امید است با پیگیری و حمایت مسئولین امر، مجددا بافت تاریخی این منطقه احیا شود.
در زندگینامه محمدخان دشتی که در بخش موزه این قلعه به چشم می خورد آمده است: محمدخان دشتی، فرزند سوم صالح خان مشهور به حاجی خان دشتی است که در دوم فروردین ۱۲۰۹ خورشیدی پس از حسین خان و حیدرخان درروستای شنبه (Shonbeh) چشم به جهان گشود.
پدر محمدخان به ارث و اکتساب بر اکثر نواحی دشتی حکومت می کرد و دارای ثروتی وافر بود و قدرت و شوکت وی زبانزد خاص و عام بوده است.
محمدخان در دوران کودکی به همراه مادر و دو برادر بزرگترش به عتبات مقدسه عراق رفت و بیش از ۲۰ سال در نجف اشرف به تحصیل اشتغال ورزید و تا وقتی که مادرش در قید حیات بود او نیز درآنجا توقف کرد ولی پس از فوت مادرش، به همراه برادرانش به دشتی مراجعت کرد.
با بازگشت فرزندان به ایران، پدر مقدم فرزندان را گرامی داشت و حیدرخان را به ریاست دیر و بردستان منصوب کرد و ریاست بلوک مانمدستان دشتی که مرکزش کاکی بود را به حسین خان واگذار کرد و محمدخان را در کنار خودش در قلعه خورموج که قلعه میرزا جعفر خانی بود نگاه داشت و پس از پدر، حاکم خورموج شد.
اما نقلی هم وجود دارد که محمدخان پس از مراجعت از نجف، علیرغم اصرار برادرانش جهت فعالیت علمی و مذهبی با کمک زایر غلامی، خورموج را که در آن زمان محمدجعفر خان حاکمش بوده به تصرف خود درآورده و حاکم خورموج می شود.
وی بنای حکومت خود را بر آبادی خورموج و بذل و بخشش و اجرای عدالت و تشویق فضلا و شعرا و دانشمندان و دستگیری بیچارگان و مستمندان می گذارد و درب خانه خود را به روی عموم مردم از وضیع و شریف باز می گذارد و منشی مخصوصش شاعری قزوینی به نام محمد آیت قزوینی و دیگری شیرازی و سومی تهرانی و از اطراف و اکناف مملکلت هرجا دانشمند و ادیب و نویسنده ماهری سراغ داشته به حسن خلق خود جلب کرده و خورموج در زمان حیاتش دارالعلم می گردد.
همچنین میرزا فتحعلی معمار شیرازی را که درفن مهندسی و معماری به سبک قرن سیزدهم هجری، مهارتی بسزا داشت از شیراز خواسته و عمارت حکومتی و حمام مستحکمی در خورموج می سازد.
تاریخ بنای قلعه به نقل از خود محمد خان ۱۲۶۴ قمری است:
گفت دشتی شمار تاریخش
که هزار و دویست و شصت و چهار
و تاریخ بنای حمام نیز ۱۲۸۵ قمری بوده است.
محمدخان در اندک زمانی، دست به کارهای عمرانی شگرفی می زند که برای آن دوران با فقدان وسایل امروزی موجب اعجاب و شگفتی است و احداث قنوات و غرس نخیل و ترویج و ازدیاد کشت و زرع و بنای قلعه شیرینه به همت و اراده او انجام می گیرد و کاخی را در خورموج مرکز دشتی برای خود بنیان می گذارد که تا چند قرن دیگر معرف عظمت و جلال و زبان گویای شخصیت و بزرگی اوست.
محمدخان به کتاب و کتابخوانی علاقه زیادی داشته و در قلعه، کتابخانه بزرگی که پر از کتابهای نفیس و کمیاب بوده درست می کند.
از کارهای او ساخت عمارت حکومتی، احداث قنات‌ها، قلعه‌ها و بنای کاخ حکمرانی خود در خورموج از جمله قسمتی از قلعه خورموج می‌باشد. وی به سال ۱۲۹۸ قمری در زندان نصیرالمک حاکم بوشهر پس از نه ماه حبس درگذشت.
محمدخان دشتی از حکام بزرگ تاریخ جنوب کشور محسوب می‌شود. همچنین آثار و کتب خان دشتی اکنون در کتابخانه ملی ایران و دانشگاه فردوسی و دانشگاه تهران می‌باشد. از جمله آثار وی می‌توان به نون و نمکدون و دیوان محمدخان اشاره نمود. از خاندان وی در دشتی می‌توان از خاندان پرویزی،صالح احمدی و اشگرف یاد کرد.
گزارش از: الهام ضرغام
