نگاهی به آداب و رسوم و حکمتهای گرامیداشت شب یلدا
یک دقیقه بیشتر با هم باشیم
شبی که فقط یک دقیقه با شبهای قبل و بعد از خودش فاصله دارد اما همین یک دقیقه سیاهی بیشتر بهانهای شده برای با هم بودن! شبی که همه اعضای خانواده و فامیل به خانه مادربزرگ و پدربزرگ میروند، زیر کرسی جمع میشوند و در کنار یکدیگر گل میگویند و گل میشنوند.
برشهای هندوانه، آجیل شب یلدا، باسلوقهایی که مادر و مادربزرگ با دستهای خودشان پخته و آماده کردهاند. انارهای دانشدهای که در کاسههای کوچک بین مهمانها تقسیم میشود و نان پنجرههایی که خالهجان و عمهجان با سلیقه در ظرفی چیدند و با خاک قند تزئینش کردهاند. دیوان حافظ و تفألی به شیخ اجل و شاهنامهخوانی عموجان و داییجان و نقالی پدربزرگ و روایت دلنشینش از قصه تولد خورشید، شکستن اسارت تاریکی و صدای خنده و شادی بچهها در حالی که نقلهای بیدمشک را در دهان میگذارند و شیرینی این دورهمیها در کامشان چندین برابر میشود.
برپایی یک سنت دیرینه
یلدا یا شب چله برای ما ایرانیها یادآور سنت زیبای دورهمی صله ارحام و تجدید دیداراست؛ رسمی که ریشه در تاریخ چند هزار ساله این سرزمین دارد. آیین کهنی که از مبارزه با تاریکی و سرما و گرایش به سمت نور و روشنایی حکایت دارد. جشنی که به مناسبت تولد خورشید و بیرون آمدن از تاریکی برپا میشود. شبی که طولانیترین شب سال است اما سرانجامش به نور و روشنایی گره خورده و همین یک دقیقه سیاهی بیشتر، بهانهای شده تا ما با عزیزانمان گرد هم بیاییم و نشان دهیم این با هم بودنهاست که میتواند سیاهترین شبها را هم پشتسر بگذارد و به سمت نور و روشنایی برسد. به همین خاطر شب یلدا و سنت زیبای دورهمی خانواده و فامیل در این شب، یکی از مهمترین سنتهایی است که چندین هزار سال در کشورمان قدمت دارد و این ریشههای عمیق، باعث شده تا همیشه این سنت را پاس بداریم و شبهای یلدا در کنار یکدیگر جمع شویم تا سرمای سردترین شب سال را با گرمای محبت و دوستی میان اعضای خانواده و فامیل جایگزین کنیم.
یلدا از منظر کیهانی
شاید برایتان جالب باشد بدانید یلدا از کجا آمده، ایرانیان باستان از کجا میدانستند در چرخ و فلک و حرکات کیهانی چه اتفاقاتی رخ میدهد و این یک دقیقه فرق یلدا با شبهای قبل و بعدش را چگونه رصد میکردند و متوجه میشدند؟ خورشید در حرکت سالانه خود، در آخر پاییز به پایینترین نقطه افق جنوب شرقی میرسد که موجب کوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریکی شب میشود، اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دوباره بهسوی شمالشرقی بازمیگردد که نتیجه آن افزایش روشنایی روز و کاهش شب است. از این روز به بعد، مسیر جابهجاییهای طلوع خورشید معکوس شده و دوباره به سوی بالا و نقطه انقلاب تابستانی بازمیگردد. آغاز بازگشتن خورشید بهسوی شمالشرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته میشد، به طوری که آن را گرامی و فرخنده میداشتند؛ چرا که ایرانیان یکی از برترین اقوام در نجوم و ستارهشناسی بودند و به نوع حرکت خورشید و ماه تسلط علمی کامل داشتند.
زایش مهر
ایرانیان باستان با استفاده از تجربیات و علمی که داشتند، فعالیتهای خود را با گردش خورشید و تغییر فصول و بلندی و کوتاهی روز و شب و حرکت و قرار ستارگان تنظیم میکردند. مردم کشورمان با این اعتقاد که سپیدهدم شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها طولانیتر میشوند و تابش نور ایزدی جهان را فرامیگیرد، آخرین شب پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید نامیدند و از آن زمان تاکنون، برای آن جشن بزرگی بر پا میشود و به همین دلیل، در آیین زرتشتی، به دهمین ماه سال، دی، به معنای دادار و آفریننده میگفتند که در واقع، ماه تولد خورشید بود. در این جشن شبانه اغلب مردم در دورهمیهایشان تا بامداد بیدار میماندند تا به تماشای طلوع خورشید بنشینند. جشنی که از لازمههای آن، حضور کهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد کهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است و همچنین خوراکیهای فراوان برای بیداری درازمدت که همچون انار، هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.
خوراکیهای یلدایی
یکی از بخشهای جذاب شب یلدا، خوراکیهای آن است! میزهای یلدایی اغلب باخوراکیهای خوش آب و رنگی تزئین میشود و رنگهای قرمز و نارنجی رنگ غالبی است که در خوراکیهای یلدایی دیده میشود. انواعی از آجیل و خشکبار و میوههای خشک از جمله خوراکیهایی است که در سفره یلدا گذاشته میشود. از آنجایی که در گذشته مردم باستانی نمیتوانستند میوههای تازه را برای طولانیمدت نگهداری کنند از خشکبار و میوههای خشکشده استفاده میکردند. علاوه بر این میوههای سرخی مانند انار و هندوانه هم اغلب در سفرههای یلدا دیده میشود. انار حتی در ادیان بزرگ دنیا جایگاه ویژهای دارد. در اساطیر و افسانهها هم ذکر آن رفته است. در دین زرتشتی انار از درختان مینوی است و از عناصر مقدس و خجسته به شمار میرود. زرتشتیها از شاخهها و میوه آن در مراسم دینی خود استفاده میکنند. انار از دید مسلمانان هم میوهای مقدس بوده و در قرآن کریم از آن بهعنوان میوهای بهشتی نام برده شده. خوردن این میوه توسط بزرگان دینی توصیه شده است. هندوانه هم مثل انار میوه مخصوص سفره یلدا ست؛ این میوه تابستانی علاوهبر سرخیاش نمادی ازخورشید بوده و یادآور گرمای تابستان و حرارت است. پیشینان ما بر این باوربودند اگردرشب چلّه هندوانه بخورند؛ در سراسر چله بزرگ و کوچک، از سرما و بیماری در امان خواهند بود.
راز بقای چند هزار ساله یلدا
علاوه بر آنچه که با هم مرور کردیم، درشهرها وروستاهای مختلف کشورمان و دربین اقوام مختلف رسم و رسومهای ویژه ای برای برپایی یلدا وجود دارد. جالب اینجاست که جشن آغاز زمستان در برخی از کشورهای دیگر هم برپا میشود و به خصوص در کشورهای همسایه و هم ریشه با ایران مانند افغانستان وتاجیکستان و پاکستان یلدا هم مانند نوروز جشن گرفته و گرامی داشته میشود. فارغ از تمام اینها اما مهمترین دستاورد آیین کهن یلدا که موجب شده این سنت چندین هزارسال دوام بیاورد و هیچگاه فراموش نشود،همین دورهمی و تازه شدن دیدارها و خبرگرفتن اهل خانواده و فامیل از یکدیگر و بزرگداشت بزرگترهاست؛ موضوعی که محور تمام سنتهای ایرانی اسلامی است.
برکات یک گردهمی خانوادگی
هنوز هم شب یلدا برای مردم ما شبی محترم است و به پیروی از پدرانمان این شب را دور هم جمع میشویم و به خانه بزرگترهای خانواده و فامیل میرویم و تا پاسی از شب درکنار یکدیگر حضور داریم و مراسمهای ویژهای را در این شب بهجا میآوریم. همچنانکه بزرگترها محور اینگونه مجالس هستند و برای جوانترها و بقیه اعضای خانواده و فامیل، قصههای دلنشینی از گذشتههای دور و نزدیک را روایت میکنند. قصههایی که علاوهبر پندآموزی برای کوچکترها، احترام و بزرگداشت سالمندان و بزرگترهای خانواده را هم به نسلهای بعدی منتقل میکند. علاوهبر این در این دید و بازدیدها و زنده شدن دیدارها برکات فراوان دیگری هم وجود دارد؛ از جمله اینکه زمینه بسیاری از وصلتها در همین دیدارها فراهم میشود.
پیشینه چندهزارساله یلدا
تاریخچه و پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد بسیاری از باستانشناسان ۷۰۰۰ سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کردهاند. ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ را به استناد گرفتهاند؛ چراکه نقوش حیوانی ماههای ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرفها هک شده. البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستانشناسی و کتیبهها نادرند، ولی باستانشناسان بر این باورند که تا ۷۰۰۰ سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد. با تمام این تفاسیر چیزی که به عنوان شب یلدا به رسمیت شناخته شده به ۵۰۰ سال پیش از میلاد برمیگردد و تاریخ وارد شدن آن به تقویم رسمی ایرانیان باستان به زمان داریوش یکم مربوط میشود، تقویمی که شامل گاهشمار مصریها و بابلیهاست.
روز خورشید کوتاهترین روز سال
در کتاب آثار الباقیه ابوریحان بیرونی از روز اول دی، تحت عنوان«خور»یاد شده است و در کتاب قانون مسعودی نسخه موزه بریتانیا که در لندن موجود است، این روز،«خُره روز» نام گرفته و دربعضی منابع دیگر «خرمروز» نامیده میشود. ابوریحان بیرونی جشن یلدا را میلاد اکبر مینامد که منظور از آن میلاد خورشید است. روز پس از شب یلدا یا همان نخستین روز دی را خور روز یا روز خورشید و دیگان مینامیدند. در ایران باستان، خور روز، روز برابری انسانها بود؛ در این روز، همه، از پادشاه گرفته تا مردم کوچه و بازار، لباس ساده میپوشیدند تا یکسان به نظر بیایند و هیچکس حق دستور دادن و امر کردن به دیگری را نداشت و همه کارها داوطلبانه انجام میشد نه تحت امر و دستور از بالا. همچنین، در این روز جنگیدن و خونریزی حتی کشتن گوسفند و مرغ ممنوع بود.
تفأل به حافظ و شاهنامهخوانی
تفأل به دیوان حافظ و شاهنامهخوانی هم یکی از مهمترین سنتهایی است که در شب یلدا و در گردهماییهای خانوادگی انجام میشود. فال حافظ بهانهای است برای خواندن یکی از غنیترین نسخههای ادبیات فارسی و همچنین شاهنامهخوانی و آشنایی با آیینهای باستانی این سرزمین کهن علاوهبر اینکه در ترویج زبان و ادبیات فارسی و آشنایی نسلهای جدید با این فرهنگ غنی و پویا تاثیرگذار است، میتواند موجب علاقهمندی فرزندان ما به فرهنگ و ادبیات ایران زمین شده و میراثی کهن را سینه به سینه به آنها منتقل کند. در واقع یکی از برکتهای بسیار مهم و آثار فرهنگی اجتماعی برپایی جشنها و آیینهای کهنی همچون یلدا همین حفظ اصالت و انتقال ریشههای فرهنگی و زبانی بین نسلهای مختلف است که موجب تداوم نسلی وحفظ فرهنگ و آداب رسوم اصیل ایرانی شده است. از سوی دیگر عمده غزلیات حافظ محتوایی عرفانی، عاشقانه و امیدوارکننده دارد و خواندن و مرور آنها برخلاف فالهای مرسوم، میتواند موجب روحیهبخشی و حال خوب افراد شود.
