نوروز، سرود دل انگیز و ماندگارِ بهار
دکتر محمود دهقانی
ساکنان کره زمین هزاران هزار سال با ابر و باد و مه خورشید برای چندی زیستند و نوبت را به دیگران دادند و رفتند. آن ها هرگز به کروی بودن زمین باور نداشتند. آنچنان به اوهام تن در داده بودند که اگر چیزی بر علیه گفتار مغ، خاخام، کشیش، مفتی، ملا و راهب گفته می شد طناب دار بر گردن او می بستند و به کوره آتش می افکندند. باغ زندگی و زیبایی آن را آنچنان در اوهام فرو می غلتاندند که گالیله نیز در دادگاه با دندان قروچه پای بر زمین کوفت که ای داد و ای بیداد پنجه بر گلویم بردارید. به خدا این کره خاکی گِرد است. به پیر و به پیامبر سوگند که نه تنها گِرد است و به دور خود می چرخد بلکه به دورِ خورشید هم که به آن نور می تابد در گردش است. گفتند: نه، حرف مفت از علم و گفتار بر ضد خدا نزن، زمین از سر جایش تکان نمی خورد !!
باری، دندان قروچه ها سرانجام کارساز افتاد و نشان داد کار جهان با گوش فرو بستن بر حقیقت به انجام نمی رسد. بشر دریافته بود که نه تنها زمین در ۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه و ۴ ثانیه با یک چرخش کامل شب و روز را می آفریند بلکه با سرعتی نزدیک به ۳۰ کیلومتر در ثانیه، در ۳۶۵ روز و ۶ ساعت و ۹ دقیقه و ۱۰ ثانیه کامل یک دور به دورِ خورشید می چرخد. با این رقص فریبنده زمین، فصل های سال در نیمکره جنوبی با نیمکره شمالی تفاوت پیدا می کند. بهار استرالیا در نیمکره جنوبی، پائیز ایران در نیمکره شمالی و تابستان ایران زمستان استرالیا می شود.
به دنبال درکِ از این فراز و فرود ها سرانجام چشم و گوش ساکنان سرزمین ما باز شده بود و فصل سرما، گرما، بهار و پائیز در فرهنگ نیاکان، پا گرفت. از آن روی نه تنها جشن مهرگان که خود جشن بزرگداشت میترا و خدای خورشید بود بلکه نوروز نیز مژده رسان تابستان شد. از سوی دیگر در اعتدال بهاری نیمکره شمالی تحویل سال نقطه شکوفایی فرهنگ ملت و اکنون باید گفت ملت هایی شد که در علمی بودن سنت دیرپای آنان، مردمِ جاهای دیگرِ جهان نیز به آن به دیده تحسین می نگرند.
با پایان گرفتن سال، مردم گستره نوروز خانه تکانی کرده و با جشن خود که پیشینه ای چند هزار ساله دارد سال نو را آغاز می کنند. روز ۲۱ ماه مارس برابر با روز نخست فروردین همزمان در کشورهایی که نوروز را جشن می گیرند همراه با زادگاه این جشن که ایران است پیر و جوان پای سفره یا میز هفت سین می نشینند. این سنت گاه سبب شده که برخی از کژ راهه روندگان نیز به راه راست روی می آورند و از ناپاکی دست کشیده و راهی درست آغاز می کنند. نوروز به گونه ای است که انسان را از تنهایی و رنج بیرون می آورد.
این جشن که یکی از کهن ترین جشن های جهان به شمار می آید نه تنها در هندوستان و سراسر سرزمین های قفقاز بلکه هم اکنون در امریکا و کانادا نیز نوکوچیدگان گستره نوروز آن را جشن می گیرند و از سوی دولت ها به عنوان جشنی جهانی گرامی داشته می شود. با نگاهی به پیشینه و درازنای تاریخ سنت شاد نوروز چنین پیداست که این جشن نیاکانی بیشتر از دودمان ها و فرمانروایان دوام آورده و در فرهنگ جهان ریشه دوانده و هنوز هم در عصر آگاهی و انفورماتیک ریشه می دواند. در سرزمین های فرمانروایی هخامنشی که نخستین ابر قدرت جهان بود نوروز توانست بر جا به جای آن تاثیر گزار باشد و پایدار بماند. در روزگار کنونی نیز این جشن با کوچ ایرانیان، افغان ها و مردم بخش قفقاز به امریکای شمالی توانسته است در آنجا ریشه فرهنگی بدواند. به گونه ای که هفت سین برای رای بیشتر و بده بستان سیاسی پایش به تالار بیضی گونه کاخ سفید هم رسیده است.
نوروز سرآغاز روز نخستِ سال جشنی که به گونه کوه دماوند در برابر گردباد و توفان ها سر خم نکرد و نماد فرهنگ و پیشینه ژرف است، نه تنها در «کُردوبا » و سراسر اسپانیای مسلمان از آن استقبال گرم شد بلکه در جاهای دیگر شمال افریقا از جمله تونس، لیبی و مراکش نیز نشانگر شادی و شاد نوشی بود. ابوبکر ابن قوطیه در شعری خطاب به وزیر ابوعامر ابن مسلمه به او می گوید: « باشد که تو زمانی دراز از هر بلا و حادثه به دور بمانی تا بتوانی از شادمانی های مهرگان و نوروز بهره مند شوی». ( نقل از ابوولید الئمیری: «البدیع فی وصف الربیع»، نشره . پرز، انستیتوی مطالعات عالی مراکشی، رباط،۱۹۴۰، جزوه ۵۱ ب).
ابو نواس شاعری که اشعار او بیش از همه در اسپانیای مسلمان ارج داشت شعرهای بسیاری در وصف نوروز سروده و آن را جشنی می داند که در خیلی از جاهای جهان برگزار می شود. (ابونواس: «دیوان» چاپ «وان کرمر»، گریگسوالد، ۱۸۵۵، چاپ قاهره، ۱۸۹۸؛ چاپ ف. فرید، قاهره، ۱۹۳۲).
با همه آنچه چکیده و کوتاه گفته شد پیشینه نگاران مردم را طرفدار شادی جشن نوروز و مهرگان قلمداد کرده اند اما از سوی خشک اندیشان نیز با آن دشمنی می شد. خشک اندیشانِ کهن بیشتر ریشه در فرهنگ عربی داشتند. برای نمونه ابوالقاسم خلف ابن عبدالملک ابن بشکوال اهل قرطبه (کردوبا) در باره نوروز و مهرگان و بر حذر داشتن مسلمانان از بزرگداشت این جشن نوشته است: « به خدا که همه این ها ریشه در وسوسه ی هوس آلودی دارد که همه را در صف « مخلوقات الحادی» کور و عاصی طاغی بر ضد خداوند و رسولش قرار می دهد. مردم گمان می کنند این (رسوم) زیانی ندارد، با آن ها آشنایی به هم می رسانند و سرانجام همه را به منزله ی عادات و روش هایی می گیرند که باید رعایت شوند و فراموش می کنند که رسول خدا فرموده است: آن کس که از عجم ها (ایرانیان) تقلید کند، خود یکی از آن ها خواهد شد. این مخلوقات ملحد مردمان را وا می دارند تا گناهان کبیره مرتکب شوند. (نقل از: «کتاب الدر المنظوم» ابوالقاسم العرفی، از روی نسخه خطی موجود در «اسکوریال» (شماره۱۷۴۱) «بریتیش میوزیوم» (شماره ۱۹۱۹) و« بنی مجید» استانبول (شماره۱۷۴۱).
با وصف همه تنگ نظری هایی که پس از واژگونی ساسانیان از سوی یورشگران ریشه دار شد، نوروز و مهرگان پا پس نکشیدند تا جایی که در آندلوسیای اسپانیا برای خود جای پا باز کرد و حسان بن مالک ابن ابی عبده سرود:
« در این وقت صبحگاهی، وقتی ابر به فراوانی می بارد / و زمین جامه های مخطط اش را بار دیگر تن می کند / و ردایی آکنده از ابریشم سبز بر خود می پیچد / و نسیم / نفس مرطوب خود را می دمد تا عطر مشک و عنبر از گل ها برانگیزد / مهرجان (مهرگان) را می بینم که از شادی / سرشار شده است / در این روز/ اشخاص متقابلا به یکدیگر هدیه می دهند / و آن که اندک دارد نیز هدیه را از آن که فراوان دارد دریغ نمی کند». (الشیخ احمد بن محمد المقری التلمسانی: « نفح الطیب من غصن الاندلس الرطیب» ج ۲، ص ۳۶۸).
جشن شکوهمند نوروز بر همگان همایون باد
***
_ برای معرفی و نقد کتاب تازه چاپ شده تان! در این ستون، تماس بگیرید.
_آثار ادبی خود را همچنین می توانید در واتس آپ یا ایتا به شماره ۰۹۱۷۸۲۲۵۸۴۸ علی حاتمی «ع.آیدین»، ارسال فرمایید.
_ به همراه اثر، عکسی «حتی الامکان غیر پرسنلی» از خود بفرستید.
علی حاتمی «ع. آیدین» – دبیر سرویس ادبی پرتو جنوب
