اختلال خواب چیست و چگونه رخ می دهد؟

لیلا قربانی – کارشناس سلامت روان معاونت بهداشت دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی شیراز

خواب بخشی از زندگی عادی است که همه ی افراد به آن نیاز دارند.

در واقع ممکن است در طول زندگی خود، چندین بار در به خواب رفتن دچار مشکل شوند. این مشکل (بی خوابی) اغلب موقتی است و بیشتر هنگام ناراحتی و یا هیجان روی می دهد و پس از چند روز که اوضاع به حال عادی بازگشت، حل می شود.

اما در صورت ادامه دار شدن مشکل خواب، عوارض بسیاری به همراه دارد.

اختلال خواب چیست؟

عدم توانایی ارادی در کنترل محیط فیزیکی و کاهش یا فقدان سطح هوشیاری، تعلیق نسبی ادراکات حسی و غیرفعال شدن بیشتر عضلات ارادی در زمان استراحت، به طوری که فعالیت بدن و ذهن تغییر کرده و توهم‌ های بینایی جایگزین تصاویر واضح واقعی شوند.

مراحل خواب:

خواب دارای ۲ نوع اصلی است:

خواب «REM» حرکت سریع چشم که خواب فعال یا خواب متناقض نیز خوانده می‌شود.

خواب«NREM» حرکات غیرسریع چشم خواب آرام نیز خوانده می‌شود.

در خلال نخستین مراحل خواب، فرد هنوز به طور نسبی بیدار و هوشیار است. در این مرحله فرد به طور کامل به خواب نرفته، ممکن است احساس عجیب و واضحی را تجربه کند که توهمات پیش خواب نامیده می‌شود.

مثال‌های متداول و شایع این پدیده عبارتند از احساس افتادن (پرت شدن) یا شنیدن این که کسی نام شما را صدا می‌کند.

نخستین قسمت خواب «non-REM» است و خواب دیدن در این مرحله، بسیار کم اتفاق می افتد و اگر هم خواب دیده شود، فراموش می‌شود.

خواب non-REM شامل ۴ مرحله می‌شود:

مرحله اول:

شروع چرخه خواب به طور نسبی سبک و خفیف است. مرحله یک را می‌توان به صورت دوره‌گذار بین خواب و بیداری در نظر گرفت. در این مرحله از خواب، تنها مدت زمانی کوتاه در حدود ۵ تا ۱۰ دقیقه طول می‌کشد و اگر در این مرحله کسی را از خواب بیدار کنید، احتمالاً به شما خواهد گفت که خواب نبوده‌است.

مرحله دوم:

دومین مرحله خواب حدود ۲۰ دقیقه طول می‌کشد. در این مرحله دمای بدن شروع به کاهش و ضربان قلب شروع به کند شدن می‌کند و این مرحله، یک مرحله ناهشیار است که فرد به راحتی بیدار می‌شود.

مراحل سوم و چهارم:

این مراحل عمیق‌ترین مراحل خواب NREM هستند و پس از این مراحل قسمت دوم خواب یعنی خواب REM آغاز می‌شود. امواج مغزی عمیق و کند می شود و این مراحل دوره‌گذار بین خواب سبک و خواب بسیار عمیق هستند. در انتهای این مرحله انقباض اغلب عضلات از بین می‌رود و هوشیاری به نازل‌ترین سطح خود می‌رسد.

خواب REM در بزرگسالان حدود ۲۰ تا ۲۵ درصد از کل خواب را تشکیل می‌دهد(حدود ۹۰ تا ۱۲۰ دقیقه در خواب شب) که در سنین مختلف متفاوت است.

ضربان قلب و تنفس در این مرحله خواب نامنظم است؛ پس از خاتمه خواب REMبدن معمولاً به مرحله ۲ خواب باز می‌گردد. در طول شب، خواب انسان تقریباً ۴ یا ۵ بار بین این مراحل می‌چرخد.

ما به ‌طور میانگین ۹۰ دقیقه پس از به خواب رفتن وارد مرحله ۵ یا خواب REM می‌شویم. نخستین چرخه خواب REM ممکن است تنها زمان کوتاهی به طول می انجامد، اما هر چرخه از چرخه قبل طولانی‌تر می‌شود، به نحوی که خواب REM می‌تواند تا نزدیک به یک ساعت پایدار بماند.

میزان نیاز افراد به خواب

میزان نیازمندی افراد نسبت به یکدیگر متفاوت است، اما به طور متوسط میزان خواب در سنین مختلف به شرح زیر است:

نوزادان روزانه نزدیک به هفده ساعت می خوابند.

کودکان بزرگتر تنها ۹ تا ۱۰ ساعت خواب شبانه نیاز دارند.

اغلب افراد بالغ نیازمند هفت تا هشت ساعت خواب شبانه هستند.

معیارهای مهم برای اختلال بی خوابی:

ناتوانی در برگشتن به خواب
ناتوانی در اختلال باعث ناراحتی بالینی در عملکرد اجتماعی، شغلی، آموزشی، تحصیلی و رفتاری می شود.
مشکل خواب دست کم ۳ شب در هفته رخ می دهد.
مشکل خواب دست کم ۳ ماه طول می کشد.
مشکل خواب با وجود فرصت کافی برای خوابیدن روی می دهد.
بی خوابی ناشی از تاثیرات فیزیولوژیکی مواد نیست. (مثل سوء مصرف مواد مخدر، دارو)
وجود همزمان اختلالات روانی و بیماری های جسمانی به قدر کافی شکایت عمده بی خوابی را توجیه نمی کند.
عوامل بی خوابی شامل موارد زیر است:

سندروم (نشانگان) پاهای بی قرار و اختلال حرکت دوره‌ای دست و پا: کسانی که دچار این وضعیت ‌ها باشند، به دلیل حرکت‌های پا و در موارد کمتری، بازو از خواب می‌پرند و به دلیل کمبود خواب، خسته و تحریک‌پذیر باقی می‌مانند. در اختلال حرکت دوره‌ای دست و پا (PLMD)حرکت‌ها غیرارادی است و فرد کنترلی بر روی آن‌ها ندارد و غالباً از آن‌ها آگاه نیست. امّا در سندروم (نشانگان) پاهای بیقرار (RLS) فرد نوعی حس فیزیکی، مثل خارش، سوزش یا گزگز در پاهای خود دارد.

آپنه بازدارنده خواب: این اختلال خواب باعث می ‌شود که فرد در حین خواب به طور موقت (بیش از ۱۰ ثانیه) دچار قطع شدن جریان تنفس شود. یکی از دلایل شایع آپنه بازدارنده خواب، بزرگ شدن لوزه‌ها یا ورم لوزه‌هاست (بافت‌هایی که در مجرای ارتباط دهنده بینی و حلق قرار دارند). داشتن اضافه وزن یا چاقی نیز می‌تواند باعث این نوع اختلال خواب شود. کسانی که دچار آپنه بازدارنده خواب هستند، اغلب خروپف می‌ کنند، مشکل تنفسی دارند و در طول خواب به شدت عرق می‌کنند. به دلیل آنکه این اختلال، مانع از خواب مداوم و کافی است، فردی که دچار آن باشد در طول روز به شدت احساس خواب آلودگی و تحریک‌پذیری می‌کند.

ریفلاکس معده: بعضی افراد به بیماری برگشت اسید معده مبتلا هستند. این بیماری باعث نوعی حس سوزش و ناراحتی در بیمار می‌ شود که به «سوزش سر دل» یا «ترش کردگی» معروف است. این بیماری هنگامی که فرد دراز کشیده باشد ممکن است بدتر شود. حتی چنانچه فرد متوجه احساس سوزش سر دل به هنگام خواب نشود اما ناراحتی‌هایی که در اثر این بیماری ایجاد می‌شود می‌تواند با چرخه خواب تداخل یابد.

کابوس: اغلب نوجوانان گاهی اوقات در خواب، دچار کابوس (خواب ترسناک) می‌شوند، اما اگر تعداد دفعات کابوس دیدن زیاد باشد می‌تواند الگوهای خواب را به هم زند؛ زیرا اغلب باعث از خواب پریدن می‌ شود. برخی چیزها می‌تواند کابوس دیدن در خواب را تشدید کند که از آن جمله می‌توان به مصرف برخی داروها، الکل و مواد مخدر اشاره کرد؛ البته محرومیت از خواب کافی نیز خود می‌ تواند عامل مهمی برای کابوس دیدن باشد. اما شایع ‌ترین عامل کابوس‌های شبانه، استرس یا اضطراب است. اگر کابوس‌ها شبانه با خواب شما تداخل دارد بهتر است با یک پزشک، روان‌درمانگر یا مشاور صحبت کنید.

راه رفتن در خواب: راه رفتن در خواب اغلب برای نوجوانان به ندرت اتفاق می‌افتد. اغلب کسانی که در خواب راه می‌روند را کودکان تشکیل می‌دهند. راه رفتن در خواب ممکن است زمینه خانوادگی داشته باشد. این پدیده هنگامی که فرد بیمار است تب دارد، خواب کافی نداشته یا استرس داشته باشد روی می‌دهد. از آنجا که راه رفتن در خواب اغلب برای یک فرد زیاد اتفاق نمی‌افتد، در بیشتر موارد به عنوان یک مشکل جدی در نظر گرفته نمی‌ شود.

کسانی که در خواب راه می‌روند، اغلب خود به بستر بازمی‌گردند و راه رفتن خود در خواب را به یاد نمی‌آورند. راه رفتن در خواب اغلب در خلال مراحل عمیق خواب، بین مراحل ۳ و۴ چرخه خواب صورت می‌گیرد. گاهی اوقات اینگونه افراد به کمک برای باز کردن راه (کنار گذاشتن موانع) و بازگشتن به بستر نیاز می یابند. نکته قابل توجه این است که بیدار کردن کسی که در حال راه‌ رفتن در خواب است باعث ترساندن او می‌شود؛ بنابراین بهتر است این افراد را به آرامی به سمت بستر هدایت کرد.